Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την έννοια του πολιτισμού.

 

Σύμφωνα με τον Sir E. Barnett Tylor (1871) πολιτισμός (κουλτούρα) είναι το σύνολο των γνώσεων, αξιών, δοξασιών, τεχνών, ηθών, νόμων, εθίμων και οποιασδήποτε άλλης δυνατότητας και συνήθειας που απαιτείται από τον άνθρωπο για να θεωρηθεί μέλος μιας κοινωνίας.

 

Κληροδοτείται από γενιά σε γενιά μέσα στο πλαίσιο των νόμων της μάθησης,

Η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα των καθιερωμένων αξιών,

Γίνεται αποδεκτός από όλα τα μέλη της κοινωνικής ομάδας,

Εμφανίζει πλαστικότητα (ικανότητα να επιτρέπει όμοια συμπεριφορά για συναφή κίνητρα),

Η «φύση» του είναι δυναμική δηλαδή εξελικτική και όχι στατική,

Όταν μεταβληθεί ένα τμήμα του προκαλεί μεταβολές και στα άλλα τμήματα,

Μεταδίδεται με σύμβολα μέσα από τη γλώσσα.

 

Σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης για τους πρόσφυγες ως πρόσφυγας χαρακτηρίζεται, κάθε άνθρωπος που βρίσκεται έξω από το κράτος του οποίου είναι πολίτης, εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου ότι εκεί θα υποστεί διωγμούς, λόγω της φυλής, της θρησκείας ή της εθνικότητάς του, ή ακόμα εξαιτίας της ιδιότητας του μέλους μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας ή των πολιτικών του απόψεων (πολιτικός πρόσφυγας), και επιπλέον τού είναι αδύνατο να εξασφαλίσει προστασία από τη χώρα του, ή, εξαιτίας του φόβου αυτού, δεν επιθυμεί να τεθεί υπό αυτή την προστασία.

Έως ότου του αναγνωρισθεί νομικά η ιδιότητα του πρόσφυγα από μία χώρα, ένας άνθρωπος μπορεί να βρίσκεται υπό το καθεστώς του «αιτούντος άσυλο».

Συνήθως η αδυναμία εξασφαλίσεως προστασίας είναι αποτέλεσμα πολέμου, ωστόσο ο παραπάνω ορισμός αποκλείει τους πρόσφυγες εξαιτίας φυσικών καταστροφών. Μία άλλη κατηγορία ανθρώπων που ονομάζονται πρόσφυγες και δεν περιλαμβάνονται στον παραπάνω ορισμό είναι όσοι μετεγκαθίστανται ομαδικά σε άλλη περιοχή της δικής τους χώρας, είτε εξαιτίας φυσικών καταστροφών, είτε για άλλο λόγο πάνω από τις δυνάμεις τους. Αυτοί ονομάζονται εσωτερικοί πρόσφυγες.

Ας δούμε τώρα και τις διαφορές μεταξύ των εννοιών του πρόσφυγα και του μετανάστη

 

Η διαφορά µεταξύ προσφύγων και µεταναστών είναι ότι οι πρόσφυγες χρειάζονται διεθνή προστασία, επειδή κινδυνεύει η ζωή τους ή βασικά ανθρώπινά τους δικαιώµατα στη χώρα καταγωγής τους, ενώ οι µετανάστες δεν κινδυνεύουν στη χώρα καταγωγής τους, αλλά αποφασίζουν οι ίδιοι να φύγουν από τη χώρα καταγωγής τους για οικονοµικούς ή άλλους λόγους.

Το δικαίωµα για άσυλο και προστασία από δίωξη είναι µέρος του διεθνούς δικαίου.

Η Ύπατη Αρµοστεία έχει την αποστολή να προστατευτούν οι πρόσφυγες στις χώρες που αναζητούν άσυλο. Ο κύριος ρόλος της Ύπατης Αρµοστείας όσον αφορά στη διεθνή προστασία των προσφύγων είναι να εξασφαλίσει ότι τα κράτη είναι ενηµερωµένα για τις υποχρεώσεις τους και είναι πρόθυµα να τις εκπληρώσουν, προκειµένου να προστατεύσουν τους πρόσφυγες και τα πρόσωπα που ζητούν άσυλο. Πρωτίστως, η Ύπατη Αρµοστεία διασφαλίζει ότι δεν θα επιστραφούν οι πρόσφυγες σε χώρες όπου διακινδυνεύουν από δίωξη.

∆ιεθνής προστασία δεν σηµαίνει µόνο σωµατική ασφάλεια, έτσι η Ύπατη Αρµοστεία συνηγορεί ως προς το σεβασµό και άλλων βασικών δικαιωμάτων.

 

Ο Διεθνής Οργανισμός για την Μετανάστευση (2004)όρισε ως επιπολιτισμό την «Προοδευτική υιοθέτηση στοιχείων μιας ξένης κουλτούρας (ιδεών, λέξεων, αξιών, νορμών, συμπεριφορών, θεσμών) από άτομα, ομάδες ή τάξεις μιας συγκεκριμένης κουλτούρας»

 

Για να αποδώσουμε την ψυχιατρική διάσταση στο θέμα ας ορίσουμε τι σημαίνει σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η υγεία και τι η ψυχική υγεία

Σύμφωνα λοιπόν με το καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (1946) η υγεία είναι «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας».

Ο όρος «ψυχική υγεία» δεν αφορά μόνο την απουσία ψυχικής διαταραχής αλλά περιγράφει την κατάσταση ευημερίας κατά την οποία κάποιος αντιλαμβάνεται και αξιοποιεί τις ικανότητές του, είναι ικανός να αντιμετωπίσει το καθημερινό στρες, εργάζεται παραγωγικά και μπορεί να συνεισφέρει στην κοινότητά του.

 

Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί ειδικοί κλάδοι της ψυχιατρικής που ασχολούνται με την ψυχική υγεία, τις διαταραχές αυτής και της ενσωμάτωσης των πληθυσμών που μετακινούνται από τον τόπο καταγωγής τους σε κάποιον άλλο ανεξαρτήτως της αιτιολογίας μετακίνησης.

Οι κλάδοι αυτοί είναι η πολιτισμική ψυχιατρική ή εθνοψυχιατρική και η διαπολιτισμική ή συγκριτική ψυχιατρική

 

Η μελέτη της επίδρασης των πολιτισμικών παραμέτρων στην φαινομενολογία και συχνότητα της ψυχοπαθολογίας, αλλά και στην αποτελεσματικότητα της φροντίδας του ψυχικά ασθενούς αποτελεί το αντικείμενο της Πολιτισμικής Ψυχιατρικής (culturalpsychiatry) ή Εθνοψυχιατρικής.

 

Η Διαπολιτισμική Ψυχιατρική (transculturalpsychiatry) ή «Συγκριτική Εθνοψυχιατρική», διαφοροποιείται από την Πολιτισμική Ψυχιατρική καθώς επεκτείνει το πεδίο μελέτης σε δύο ή περισσότερους πολιτισμικούς χώρους, με στόχο τη σύγκριση πολιτισμικών χαρακτηριστικών (αξίες, δοξασίες, έθιμα, κοινωνικοπολιτική οργάνωση) που θα μπορούσαν δυνητικά να επιδρούν στην αιτιολογία, εμφάνιση και διαμόρφωση της ψυχοπαθολογίας, καθώς και στην παρεχόμενη θεραπευτική φροντίδα.

Ο άνθρωπος και η συμπεριφορά του συνδέονται στενά με το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζει, αναπτύσσεται και συμμετέχει. Είναι επομένως αναμενόμενο κάθε διαταραχή της συμπεριφοράς του να «χρωματίζεται» από το πολιτιστικό του περιβάλλον.

Η μετανάστευση ως ανθρώπινη δραστηριότητα και η επίδρασή της στην ψυχική υγεία του ατόμου έχει μελετηθεί συστηματικά από τις αρχές το 20ου αιώνα. Οι περισσότερες μελέτες αναφέρουν αυξημένη ψυχοπαθολογία στους πληθυσμούς των μεταναστών σε σύγκριση με τον γηγενή πληθυσμό. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ διαπιστώθηκε ότι σε μια ομάδα Ανατολικοευρωπαίων μεταναστών που εξετάστηκαν σε ειδική μονάδα συμβουλευτικής για μετανάστες, οι συχνότερες ψυχικές παθήσεις ήταν η διαταραχή προσαρμογής (adjustment disorder), η παρανοειδής μορφή σχιζοφρένειας και τα οικογενειακά προβλήματα, ακολουθούμενα από κατάθλιψη, η διαταραχή μετατραυματικού στρες, διαταραχές χρήσης τοξικών ουσιών όπως το αλκοόλ και η ινδική κάνναβη και οι διαταραχές προσωπικότητας.

Επίσης, στη Σουηδία και στην Μ. Βρετανία βρέθηκε ότι οι μετανάστες συγκριτικά με τους γηγενείς κατοίκους, παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο εισαγωγής σε ψυχιατρική κλινική για ψυχωσική διαταραχή, καθώς και αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης πρώτου ψυχωσικού επεισοδίου.

Το ερώτημα που εύλογα τίθεται αφορά τους λόγους που οδηγούν στην παρατηρηθείσα αυξημένη ψυχοπαθολογία μεταξύ των μεταναστών.

Σύμφωνα με τους μελετητές η αυξημένη επιβάρυνση της ψυχικής υγείας των μεταναστών σε σχέση με τον γηγενή πληθυσμό, μπορεί να είναι αποτέλεσμα τόσο κοινωνικών παραγόντων προ της μετανάστευσης (όπως στην περίπτωση που συζητάμε είναι οι συνθήκες πολέμου), η ίδια η μετανάστευση ως επίπονη μεταβατική διαδικασία και η μετέπειτα ψυχοπιεστική συνθήκη προσαρμογής του ατόμου στις νέες πολιτισμικές και κοινωνικές συνθήκες.

Κάποιες φορές ο μετανάστης όχι μόνο δεν βιώνει πένθος αλλά βιώνει σε μεγάλη ένταση αίσθημα αβοηθητότητας κα αναπτύσσει μανιακόμορφες αντιδράσεις φυγής προς τα εμπρός. Ξεκινά υπερδραστήριος, παράτολμος και αισιόδοξος και επιδεικνύει μία υπερπροσαρμοστικότητα στο νέο περιβάλλον όπου εγκαθίσταται. Αυτού του είδους οι άμυνες όταν δεν υπερβαίνουν κάποια όρια μπορούν να βοηθήσουν στην προσαρμογή και στην αντιμετώπιση των προβλημάτων εγκατάστασης. Ενέχουν όμως τον κίνδυνο να δημιουργήσουν ένα χάσμα στη ψυχική ζωή του ατόμου. Η αποποίηση του παρελθόντος και της πολιτισμικής ταυτότητας σε συνδυασμό με το βομβαρδισμό από νέα, αντιφατικά, ασαφή και ανολοκλήρωτα μηνύματα, μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση των μηχανισμών αυτοπροστασίας και στην εκδήλωση ψυχικών διαταραχών.

 

Στο μετα-μεταναστευτικό στάδιο, ο μετανάστης μπαίνει πλέον στην «επιπολιτισμική διαδικασία». Η επιπολιτισμική διαδικασία θα πρέπει να αντιμετωπισθεί ως ένα πολύ-διάστατο φαινόμενο, το οποίο αντανακλά τις μεταβολές που υφίσταται ένα άτομο όταν εκτίθεται σε ένα νέο πολιτισμικό περιβάλλον.

Σύμφωνα με τους ερευνητές η επιπολιτισμική διαδικασία μπορεί να εξελιχθεί προς τις παρακάτω κατευθύνσεις.

 

Η πιο επιθυμητή εξέλιξη είναι αυτή της απαρτίωσης (integration) όπου το άτομο συνθέτει δημιουργικά τα γνωρίσματα της δικής του πολιτισμικής ταυτότητας με τις νέες επιρροές και προσαρμόζεται στην καινούργια πραγματικότητα.

 

Περισσότερο δυσπροσαρμοστικές είναι η κατεύθυνση προς την αφομοίωση (assimilation) η οποία προϋποθέτει πλήρη απόρριψη της παλαιάς ταυτότητας και υπερ-προσαρμογή στο νέο περιβάλλον, ο διαχωρισμός (separation) από τους άλλους με προσκόλληση στην παλαιά ταυτότητα και άρνηση ένταξης και τέλος η περιθωριοποίηση (marginalization)που συνιστά αδυναμία επιλογής μίας πολιτισμικής ταυτότητας.

Πρόκειται δηλαδή στην ουσία για αντιδράσεις προσαρμογής, αντίδρασης, ή απόσυρσης, ή αλλιώς κίνησης προς ενάντια ή μακριά από το ερέθισμα.

 

Η συγκριτική ψυχιατρική λειτουργεί συνήθως σε ακαδημαϊκό επίπεδο, αλλά πολλά από τα ευρήματα που έχει φέρει στην επιφάνεια είναι εκ των ουκ άνευ για την κατανόηση των βιωμάτων και των αναγκών των ατόμων από διαφορετικές εθνικές ομάδες και κουλτούρες. Αυτό καθιστά επιβεβλημένη την αξιοποίηση και την πρακτική τους εφαρμογή στην οργάνωση και παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας σε ξένους μετανάστες και πρόσφυγες και γενικότερα, σε εθνικές ομάδες διαφορετικές από αυτήν στην οποία ανήκει ο λειτουργός που είναι εντεταλμένος να προσφέρει υπηρεσία. Χωρίς μια τέτοια προσέγγιση, ο λειτουργός που δουλεύει στο πλαίσιο  μιας "μοναδικής κουλτούρας και κοινωνίας", με εργαλεία που έχουν προέλθει στο πλαίσιο αυτής της κουλτούρας, θα απωλέσει μια σειρά από παράγοντες εξαιρετικής σημασίας, πράγμα που κινδυνεύει να τον οδηγήσει σε σημαντικά σφάλματα.

 

Ο ρόλος της κουλτούρας, αφενός στο να ρίχνει φως και αφετέρου ν΄ αποτελεί το όχημα της ψυχοπαθολογίας του πάσχοντος υποκειμένου, πρέπει να κατανοηθεί στο πλαίσιο του ιδιαίτερου κοινωνικού και υπαρξιακού του πεδίου.

Οι διαδρομές προς την αναζήτηση βοήθειας και φροντίδας εξαρτώνται από έναν αριθμό παραγόντων που περιλαμβάνουν, εκτός από την κουλτούρα, την πρόσβαση στις υπηρεσίες, την ύπαρξη ή τη διαθεσιμότητα υπηρεσιών, καθώς και τρόπους επικοινωνίας τέτοιους που να κάνουν ικανούς τους χρήστες, τις οικογένειές τους και αυτούς, γενικότερα, που τους φροντίζουν, να κατανοούν τους στόχους, τα μέσα και τις διαδικασίες των υπηρεσιών και των θεραπευτικών προτάσεων και μεθόδων.

Ο τρόπος έκφρασης, το «ιδίωμα» της δυσφορίας, πρέπει να αναμένεται ότι θα ποικίλει ανάλογα με την εκπαίδευση, την κοινωνική τάξη, τους πολιτιστικούς παράγοντες, την ήδη κεκτημένη γνώση και εμπειρία.

Αυτό σημαίνει ότι ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας πρέπει να έχει επίγνωση των κινδύνων και άλλοτε να υπερεκτιμήσει και άλλοτε να αγνοήσει...

 

Προκειμένου να είναι κανείς σε θέση ν΄ αναγνωρίζει την ψυχοπαθολογία, πρέπει να γνωρίσει τους ορισμούς του κανονικού και του μη κανονικού στην κοινωνία από την οποία προέρχεται το άτομο. Γιατί είναι αυτό, που μέσα σε μια κοινότητα γίνεται αποδεκτό και θεωρείται ως κανονικό, ή ως μη κανονικό, που επιτρέπει στους «ειδικούς» να φτάνουν σε μια συμφωνία πάνω σε κανονικότητες φαινομενολογικής ή στατιστικής φύσης.

 

Η κουλτούρα έχει μια «παθοπλαστική» επίδραση πάνω στην ψυχοπαθολογία. Για παράδειγμα, τα παραληρήματα και τα περιεχόμενα των ψευδαισθήσεων μπορούν να τροποποιούνται σύμφωνα με τις επικρατούσες πολιτιστικές και κοινωνικές νόρμες. Γνωρίζουμε, πχ, ότι το περιεχόμενο των διωκτικών παραληρημάτων αλλάζουν στη διάρκεια του χρόνου ανάλογα με τις επικρατούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Η κουλτούρα, όπως και οι διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες, μπορεί να επηρεάσει την ψυχοπαθολογία στο σύνολό της, τα συμπτώματα όπως εμφανίζονται στο άτομο, αλλά και την ίδια την επικράτηση διαφόρων διαταραχών.

 

Η γλώσσα που ομιλείται, αντανακλά τις ανησυχίες και τα ενδιαφέροντα μιας πολιτιστικής ομάδας και ορισμένες λέξεις μπορεί να έχουν μια ειδική σημασία σε κάποιες κουλτούρες. Δεδομένου ότι διαφορετικές κουλτούρες δίνουν διαφορετική έμφαση σε διαφορετικά πράγματα που σχετίζονται με την επιβίωσή τους, ο λειτουργός πρέπει να είναι ευαίσθητος στις ιδιαίτερες πολιτιστικές σημασίες των εκφράσεων, αν πρόκειται να καταλάβει  την ιδιωματική γλώσσα της δυσφορίας.

 

Η διαγνωστική διαδικασία στην ψυχιατρική βασίζεται πάνω στην παρατήρηση και την αξιολόγηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων, καθώς και των όσων οι ίδιοι οι προσερχόμενοι στις υπηρεσίες αναφέρουν για τα συναισθήματά τους και τις σκέψεις τους. Ο ρόλος που παίζουν οι πολιτιστικοί παράγοντες είναι, επομένως, προφανής. Η εκπαίδευση των λειτουργών, στη βάση της οποίας λειτουργούν στη διαγνωστική και στη θεραπευτική διαδικασία, τους έχει εξοπλίσει με ένα τρόπο σκέψης, ο οποίος περιλαμβάνει αφενός, περιγραφές συμπτωμάτων και τρόπους κατανόησης και αντιμετώπισης της «αρρώστιας» και αφετέρου, μεθόδους εκτίμησης της υποκείμενης ψυχοπαθολογίας και νόσου. Αυτός ο τρόπος σκέψης είναι διαφορετικός από αυτόν των ασθενών και των συγγενών τους.

 

Η πλειοψηφία των σύγχρονων κοινωνικοψυχιατρικών μελετών έδειξαν ότι η σχέση ψυχικής νοσηρότητας – μετανάστευσης είναι ένα σύνθετο και πολύπλοκο φαινόμενο στο οποίο παρεμβαίνουν αρκετοί κοινωνικοί, πολιτιστικοί και κοινωνικοί παράγοντες, ή μηχανισμοί όπως το μέγεθος της μειονότητας και των υποστηρικτικών της συστημάτων, το επίπεδο του επιπολιτισμού (acculturation) του μετανάστη, το επίπεδο του προεπιπολιτισμού, η τυχόν προνοσηρά προσωπικότητα και τέλος οι στρατηγικές ικανότητες αντιμετώπισης και επίλυσης των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων από τον μετανάστη.

Η γνώση των παραγόντων αυτών βοηθά την ανάπτυξη προγραμμάτων πρόληψης και την οργάνωση μιας προστατευτικής υποστηρικτικής κοινωνικής πολιτικής για τον μετανάστη π.χ. με πολιτιστικά συμβατές υπηρεσίες ψυχικής υγείας, με ενίσχυση της πολιτιστικής ταυτότητας μέσα από συγκεκριμένη κοινωνική και εκπαιδευτική πολιτική.

 

Αφού η ανθρώπινη κινητικότητα είναι αδύνατο να παύσει να υφίσταται, το φαινόμενο της μετανάστευσης θα εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας από κάθε πλευρά. Πρέπει όμως η επιστημονική προσέγγιση του φαινομένου αυτού να κινείται στα πλαίσια της επιστημονικής ηθικής και δεοντολογίας ώστε να αποφεύγεται η συντήρηση μύθων και διαστρεβλώσεων γύρω από τη σχέση μετανάστευσης και ψυχικής υγείας.

 

Τέλος για τη διαμόρφωση του επιπέδου ψυχικής υγείας των πληθυσμών που μετακινούνται ισχύουν όλα όσα προαναφέρθηκαν για τη σχέση της πολιτιστικής αλληλοϋποστήριξης των μελών της ομάδας η οποία δρα προληπτικά στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών.