Χίλων* ο Σοφός

«Τον δε δορυστέφανος Σπάρτα Χίλων εφύτευσεν, ός των επτά σοφών της Ελλάδος».

Ο Χίλων ένας από τους επτά σοφούς της Αρχαίας Ελλάδας έζησε στη Σπάρτη (556-553 π.Χ.).

Ήταν Έφορος και ονομαστός για τη βραχυλογία του και τα αποφθέγματά του. Το γνωστό και σε εμάς τους μεταγενεστέρους «το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν» είναι δικό του. Έφτασε σε μεγάλη ηλικία και πέθανε από συγκίνηση, όταν είδε το γιό του νικητή Ολυμπιονίκη, στην πυγμαχία. Σε επίγραμμα που διασώζεται, υπάρχει η επιβεβαίωση:

«Υιός Χίλωνος, πυγμή χλωρόν έλεν κότινον / Είδ΄ο πατήρ στεφανούχον ιδών τέκνον ήμυσεν ησθείς ού νεμεσητόν. Εμοί τοίος ίτω θάνατος».

Μερικά από τα γνωστά αποφθέγματα του είναι :

«Γλώττης κράτειν και μάλιστα εν συμποσίω./ Μη κακολογείς τους πλησίον./ Τον τεθνηκότα μη κακολογείν / Γήρας τιμάν./ Ζημίαν αιρείσθαι (να προτιμάς) μάλλον ή (παρά) κέρδος αισχρόν, η μεν γάρ άπαξ ελύπησε, το δε δια παντός./ Την γλώτταν μην προτρέχειν του νού./  Kαι το  «Γνώθι σ΄ εαυτόν» δηλ.  να γνωρίζεις τον εαυτόν σου, το «Μηδέν άγαν» δηλ. να τηρείς το μέτρο σε όλα, και το «Εγγύα παράδ΄ άτα», να μην εγγυάσαι για τίποτα και ιδιαίτερα μελλοντικό, γιατί δεν γνωρίζεις το αναπάντεχο που θα σε διαψεύσει, είναι δικές του σοφές σκέψεις.

Όχι μόνο φιλοσοφούσε τη ζωή αλλά παράλληλα συμμετείχε ενεργά στα πολιτικά δρώμενα, στη ζωή του τόπου, με το αξίωμα του Εφόρου. Στην ιστορική του πολιτική πορεία  πολέμησε για τα δικαιώματα του απλού κόσμου και του εξαρτημένου κόσμου των Ειλώτων, Λακωνικής και Μεσσηνιακής καταγωγής .

Οι Είλωτες ήταν κρατικοί δούλοι, δηλαδή δούλοι της γης του δημοσίου και όχι των ιδιωτών.  Εργάζονταν στα κτήματα των Ελεύθερων Σπαρτιατών και είχαν και το δικαίωμα να αποκτήσουν και περιουσία.

Οι ελεύθεροι Σπαρτιάτες - και  Σπαρτιάτες λέγονταν μόνο οι ελεύθεροι, - ήταν οι μόνοι που είχαν κλήρο γής κρατικής και ποτέ δικής τους. Όταν όμως ο Σπαρτιάτης δεν κατάφερνε  να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του στο κράτος,  π.χ. να πληρώσει τη συμμετοχή του στο κοινό συσσίτιο, έχανε αμέσως τον κλήρο στη γή.  Κατά συνέπεια,  έχανε την απαραίτητη προϋπόθεση για να έχει ψήφο για τα “κοινά”. Τότε υποβιβάζονταν στη καταφρονεμένη τάξη των “Υπομειώνων” Σπαρτιατών. Οι είλωτες δούλευαν για τον Σπαρτιάτη αλλά ο Σπαρτιάτης δεν μπορούσε ούτε να τους πουλήσει ούτε να τους απελευθερώσει. Η απελευθέρωση ενός  Είλωτα ήταν στη δικαιοδοσία της γενικής συνέλευσης του Δήμου που λεγόταν Απέλλα. Εκεί έρχονταν οι  διάφορες αποφάσεις προετοιμασμένες από τους Εφόρους για μια τυπική έγκριση.

Έφοροι, Βασιλείς, Γερουσία και Απέλλα ήταν τα πολιτειακό σύστημα που έφτιαξε ο νομοθέτης Λυκούργος για τη Σπάρτη (9ο-8ος αιώνας π.Χ.).

Με ιδιαίτερη ευφυία έβαλε  και δυό βασιλιάδες - στην πραγματικότητα αρχηγούς του στρατεύματος. Ο ένας να φεύγει στον πόλεμο και ο άλλος να μένει να προστατεύει την πατρίδα. Οι βασιλιάδες είχαν ψήφο στην Γερουσία. Η βασιλική δυαρχία επιλεγόταν, “κληρονομικώ δικαιώματι’’, πάντοτε από τις ίδιες βασιλικές αρχαϊκές οικογένειες, Αχαϊκής και Δωρικής καταγωγής που  απαγορευόταν να συγγενέψουν με γάμο. Η υπάρχουσα μεταξύ των βασιλικών οίκων αντιζηλία, υποδαυλιζόταν και εκαλλιεργείτο από τους Σπαρτιάτες, για να μην συμπτήξουν δικτατορικό καθεστώς.

«Σωτηρίαν τή πόλει το στασιάζειν τους βασιλείς» μας θυμίζει ο    Αριστοτέλης.

Ο Ξενοφών, στην “Λακεδαιμονίων Πολιτεία’’ και ο Ηρόδοτος στην “Ιστορία’’ του  μας δίνουν τις περισσότερες λεπτομέρειες.

Οι Έφοροι ήταν πέντε. Αυτοί αποφάσιζαν για τα πάντα και ήταν και εκτελεστική εξουσία. Όταν έφευγε ο βασιλιάς στον πόλεμο, τον ακολουθούσαν οι δύο Έφοροι για να παρακολουθούν τις πράξεις του. Και μπορούσαν να ζητήσουν και την τιμωρία του.

Η Γερουσία συνεκροτείτο από  28  άνδρες ώριμους, πάνω από 60 ετών, σε ισόβια θητεία, που κανείς δεν ξέρει πως γινόταν η επιλογή τους. Ήταν όργανο εξουσίας με ιδιαίτερες αρμοδιότητες αλλά κάτω από τους Εφόρους. Αυτή η Γερουσία έπαιζε και ένα περίεργο ρόλο. Ήταν το αντίβαρο σε κρίσιμες στιγμές. Ένας μεσότοιχος -γράφει στην Ιστορία του ο Δούκας - ανάμεσα στο λαό και στο βασιλιά, που έγερνε πότε από την μια μεριά, πότε από την άλλη, για να κρατήσει την ισορροπία στη Σπάρτη. Σε μια  Σπάρτη  που για δυό αιώνες, όπως πάλι γράφει η Claude Mosse’, διατήρησε τη δύναμη της και αποτέλεσε πρότυπο Πόλης –Κράτους στα μάτια πολλών Ελλήνων, ιδιαίτερα του Σωκράτη και των μαθητών του.

Ανέφερα πιο πάνω, στις τάξεις τους Σπαρτιάτες και τους Είλωτες. Υπήρχε και μια άλλη τάξη οι Περίοικοι.

Στην γεωγραφική τοποθεσία της Σπάρτης βρίσκομε παλιότερα να κατοικούν οι Αχαιοί. Όταν κατέβηκαν οι Δωριείς, τους έδιωξαν στα περίχωρα και έχτισαν την Δωρική Σπάρτη. Όσοι από τους Αχαιούς συμβιβάστηκαν σε μια ζωή στην κοιλάδα του Ευρώτα,  κάτω από την εξουσία της Σπάρτης, πήραν το όνομα Περίοικοι. Δεν συμμετείχαν στη διοίκηση της Σπάρτης και εθλίβοντο γι΄αυτό. Εκεί στα περίχωρα, ασκούσαν ποικίλα προσοδοφόρα επαγγέλματα, σχετικά με τις τέχνες και το εμπόριο, πράγματα που ήταν απαγορευτικά για τον Σπαρτιάτη, καθώς αυτός ήταν γεννημένος μόνο για πολεμιστής. Οι Περίοικοι  σιγά σιγά απέκτησαν δύναμη οικονομική αλλά και δημογραφική, καθώς ο αριθμός των ελεύθερων Σπαρτιατών συνεχώς έφθινε λόγω των πολλών απαγορευτικών. Ούτε ταξίδι έξω από την περιοχή της Σπάρτης επιτρεπόταν αλλά και οι γάμοι ηταν μεν υποχρεωτικοί για τους ελεύθερους Σπαρτιάτες, αλλά η επιμιξία με άλλους απαγορευόταν. Από την αλλή μεριά οι Είλωτες συνεχώς κατέφευγαν στην ισχυρή πόλη της Αρκαδικής Τεγέας, που λόγω του δημοκρατικού της πολιτεύματος ήταν ανοιχτή σε όλους, που ήθελαν καλύτερες συνθήκες ζωής. Εκεί είχαν την δυνατότητα να έρθουν σε επαφή και να συμμαχήσουν σε πράξεις εναντίον της Σπάρτης. Αυτή η διαμορφωθείσα νέα κατάσταση εγκυμονούσε κινδύνους απρόβλεπτους  για την Σπάρτη. Αυτά προείδαν οι βασιλείς πρώτα ο Άγις και αργότερα ο Κλεομένης και θέλησαν να επιφέρουν κοινωνική μεταρρύθμιση που απέτυχε. Παλαιοκαθεστωτικοί άκαμπτοι προέβαλαν σθεναρή αντίσταση.  Στην κρίσιμη αυτή στιγμή ο Χίλων, Έφορος πρώτος τη τάξει, πήρε τα ηνία της Πόλης στα χέρια του. Με σκληρά αποφασιστικά μέτρα επέβαλε ριζοσπαστική κοινωνική μεταρρύθμιση. Επανέφερε σε ισχύ τους νόμους του νομοθέτη Λυκούργου, που είχαν από πολλού χρόνου  ατονίσει, ξαναμοίρασε τη γή, έδωσε κλήρο και γή και ψήφο σε εκείνους που δεν είχαν αλλά και έδωσε το δικαίωμα στους Είλωτες να εξαγοράσουν με λιγοστά χρήματα  την ελευθερία τους και  να γίνουν ισότιμοι πολίτες. Επέβαλε τον κοινό τρόπο διαβίωσης, την κοινή αγωγή που αποσκοπούσε στην κατασκευή ομοίων πολιτών, απαγόρευσε τα χρυσά και αργυρά νομίσματα και επέτρεψε μόνο σιδηρά. Συγχρόνως με ειρηνική συμφωνία με την Τεγέα, έκλεισε το δρόμο διαφυγής σε δυστροπούντες πολίτες και ιδιαίτερα στους Είλωτες. Έτσι,  αφού κατάφερε να ελέγξει την  λαική μάζα όλων των καταπιεσμένων, τους οποίους μάλιστα έφερε και κοντά του με το μέρος του, πέτυχε το ακατόρθωτο. Να ανορθώσει τη Σπάρτη σε μια ισχυρή περίβλεπτη δύναμη και να της δώσει το δικαίωμα και τον τρόπο να συνεχίσει την ιστορική της πορεία για δυο αιώνες όπως προανέφερα.

Ούτω πράττοντας, απέκτησε την συμπάθεια του λαού και ιστορικά καταγράφεται σαν μεταρρυθμιστής της κοινωνικής ζωής στη Σπάρτη, μαζί με τον νομοθέτη Λυκούργο.

Η αλήθεια είναι ότι για τη Σπάρτη λίγα γνωρίζομε.  Η ζωή στη Σπάρτη, η διοίκηση, η τεχνική των αποφάσεων, η κοινωνική, η στρατιωτική, η πολιτική επικρατούσα κατάσταση ήταν καί είναι κάτι το σκοτεινό.

«Το μεν γαρ των Λακεδαιμονίων πλήθος, γράφει ο Θουκυδίδης, δια της πολιτείας το κρυπτόν ηγνοείτο»

Δεν ξέρω τι περισσότερα θα μάθομε μελλοντικά. Πάντως  ένα είναι βέβαιο.

«Ότι αρχή άνδρα δείκνυσι”. Οτι στις δύσκολες στιγμές φαινονται οι ηγέτες. Και τέτοιος ήταν ο Χίλων που εκτός από Σοφός  με κεφαλαίο Σ. ήταν και ένας  λαικός ηγέτης και μεταρρυθμιστής.

Βοηθήματα.

1) Δ.Μέξη. Μάνη και Μανιάτες. Εκδ.Εστία 1977

2)Π.Δούκα - ΗΣπάρτη Εκδ. Εθν. Κήρυκα, Ν.Υόρκης 1922

3)Πλουτάρχου Βίοι. Παράλληλοι.Αγησίλαος Πομπηίος  εκδ.Ζήτρος  2008

4) W.Schuller Ιστορία ΑρχαίαςΕλλάδας .ΜΙΕΤ 2001

5) Cl.Mosse Κοινωνική και πολιτική ισότητα στηΣπάρτη. Ιστορικά Ελευθεροτυπίας 61/2000

6) Εγκυκλ.Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα

7) Ιστορία Ελλ.Έθνους. Εκδοτική. Αθηνών