Άρθρα Κώστα Βενετσάνου

• πολιτισμός
• πολιτική

Αρχή παιδείας η των ονομάτων επίσκεψις

Στο “όνομα”, στη λέξη πολιτισμός υπάρχει μεγάλη σύγχυση ως προς το εννοιολογικό περιεχόμενο. Συνηθέστατα συγχέουμε, ακόμα και οι ειδικοί, τον πολιτισμό με την κουλτούρα (cultura) - την καλλιέργεια του πνεύματος - και τα παράγωγά της, στη σφαίρα του πνεύματος και των καλών τεχνών.

Προέρχεται, από το λατινικό cultura, που σημαίνει την καλλιέργεια της γης. Η κολτούρα είναι υποσύνολο ενός γενικότερου συνόλου, που αποδίδεται με τον όρο πολιτισμός. Ο ορισμός που εδόθη από την παγκόσμια σύνοδο για την πολιτιστική πολιτική, που πραγματοποιήθηκε στο Μεξικό, το 1982, έχει ως εξής:

«Ο πολιτισμός, εν ευρεία έννοια, αντιπροσωπεύει σήμερα το σύνολο των διαφοροποιών στοιχείων, πνευματικών και υλικών, διανοητικών και συναισθηματικών που χαρακτηρίζουν μια κοινωνία ή μια κοινωνική ομάδα.

Συμπεριλαμβάνει, εκτός των γραμμάτων και των τεχνών, του τρόπου ζωής, τα βασικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σύστημα αξιών, τις παραδόσεις και τα δόγματα[...] Με την στενή έννοια εννοεί κυρίως το σύνολο των αξιών καθώς και τις γνωστικές και αισθητικές συνήθειες μιας κοινότητας και υπ’ αυτό το πρίσμα περιλαμβάνει την πολιτιστική κληρονομιά, τις τέχνες, τη λογοτεχνία και τα κινήματα σκέψης»!

Βέβαια, όπως μαρτυρεί ο γαλλικός τίτλος του Συνεδρίου, (Politique culturelle), αφορά περισσότερο τον όρο «κουλτούρα» (καλλιέργεια).

Σύμφωνα, όμως, με την μελέτη διαφόρων ορισμών και ερμηνειών για τον «πολιτισμό», στον ορισμό της

διεθνούς συνδιάσκεψης που αναφέραμε ήδη θα πρέπει, κατά την άποψή μου, να συμπεριλάβουμε και το σύνολο των υλικοτεχνικών, επιστημονικών και πνευματικών επιτευγμάτων της ανθρωπότητας,   ή μιας κοινωνίας, σε δεδομένη ιστορική στιγμή και γεωγραφική θέση.

Να προσθέσω ακόμη ότι πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας την αλληλεπίδραση αυτών των επιτευγμάτων, καθώς και την αξιολογική κατάταξη σε μια κλίμακα αξιών η οποία επηρεάζει και την περαιτέρω εξελικτική πορεία του πολιτισμού. Προϋπόθεση όλων αυτών, βεβαίως, είναι η ύπαρξη «πόλεως», που είναι και η ρίζα της λέξης πολιτισμός.

Ετσι όμως αναγκαζόμαστε να εξετάσουμε προσεκτικά, επισταμένως τη λέξη “πόλις”, που είναι κοινή ρίζα στον πολιτισμό και στην πολιτική, την οποία αναλύσαμε στο προηγούμενο φύλλο μας.

Πόλις είναι ο τόπος της κοινής εγκατάστασης, συνάθροισης – συγκέντρωσης – συνύπαρξης και οργανωμένης συμβίωσης πλήθους ανθρώπων.

Ο άνθρωπος συλλέκτης, κυνηγός, θηρευτής, νομάς, ο περιφερόμενος κατά μόνας ή σε μικρές ομάδες, εις τους «νομούς», δηλαδή σε βοσκοτόπια, όρη, δάση, λιβάδια, δεν δημιουργεί, διαβιεί.

Οταν περιφέρεται σε μικρές ομάδες, ως νομάς αναπτύσει στοιχειώδεις τρόπους και κανόνες επικοινωνίας για κοινή δράση, αποδοτική και ομαλή συμβίωση. Ο «πολιτισμός» του, ως εκ τούτου βρίσκεται σε εμβρυακή μορφή. Ούτε η γλώσσα αναπτύσσεται, η δε γραφή είναι άγνωστη. Κάνει την πρώτη εμφάνισή της η ‘πρακτική ζωγραφική’ και η χαρακτική, στα σπήλαια, στα δένδρα, στα βράχια, στο έδαφος.

Η νέα «τέχνη» - τεχνική δεν είναι «καλλιτεχνεία», είναι επικοινωνία και αποτύπωση μνήμης!

Με την εξημέρωση ζώων και τη γέννηση της κτηνοτροφίας, που σημαίνει «εγκατάσταση» και εκμετάλλευση παραγώγων και στοιχειώδη δευτερογενή παραγωγή (αυγά, γάλα και τυρί, δέρματα), αλλά κυρίως με τη γεωργία, όπου έχουμε πλέον μόνιμη εγκατάσταση και πληθυσμιακή αύξηση των γεννών, (gens) αρχίζει να γεννιέται ο πολιτισμός! Γι’ αυτό καταλήγω σ’ ένα μου ποίημα,

«Αγρότης, είν’ ένα σύμβολο σπουδαίο, /το άροτρό του χάραξε το δρόμο το μοιραίο, /που η ανθρωπότης μέσα του, αδιάκοπα βαδίζει...».

Δεν είναι έτσι άσχετη η χρήση της λέξης cultura στα Λατινικά, που σημαίνει καλλιέργεια της γης, όπως προείπαμε.

Η ολοκλήρωση της γέννησης του πολιτισμού επέρχεται με τη δημιουργία της πόλης, απ’ όπου παίρνει και τ’ όνομά του. Η πόλις με τον αυξημένο πλέον πληθυσμό, όπου μαζί με τους αγροτο-κτηνοτρόφους, αναπτύσσονται τεχνίτες - βιοτέχνες, έμποροι - διοικητικοί - διαχειριστές και δανειστές, αλλά και καλλιτέχνες από την εκβλάστηση του κάλλους στην τεχνική κ.λπ. προκύπτει η ανάγκη καλύτερης και πληρέστερης επικοινωνίας, άρα ανάπτυξης και εμπλουτισμού της γλώσσας, του λόγου – που αναπτύσσει και εκφράζει τη λογική σκέψη – του έπους και της καλλιέπειας αλλά και κανόνων: Κανόνων συμπεριφοράς που δημιουργούν έθος (συνήθεια) και ήθη (ηθική).

Κι όταν αυτά παίρνουν οργανωμένη, τυπική και γραπτή μορφή γίνονται θεσμοί (θέσπις: θείος, θεόπνευστος) που διέπουν την ομαλή ζωή, την ασφαλή, την ευχάριστη, και κατά το δυνατόν δίκαιη.

Ολα αυτά όμως απαιτούν μια ρύθμιση, κατά το μάλλον, κοινά αποδεκτή. Και για να ‘ναι κοινά αποδεκτή και εφαρμόσιμη πρέπει ο πολίτης να είναι συμμέτοχος αυτών των ρυθμίσεων. Ετσι γεννήθηκε η πολιτική: Μητέρα της και θυγατέρα της συνάμα, η Δημοκρατία.

Συνοπτικά και συμπερασματικά:

Κουλτούρα, που την μπερδεύουμε με τον καθόλου πολιτισμό, είναι η πνευματική και ψυχική* καλλιέργεια, τα προϊόντα του πνεύματος - η φιλοσοφία, το ήθος, η λογοτεχνία και η καλλιτεχνική έκφραση γενικότερα - η ζωγραφική - ο χορός, το τραγούδι, η ποίηση, η μουσική, η υποκριτική κ.λπ.

Πολιτισμός ως γενικότερη έννοια, είναι το σύνολο των υλικών και πνευματικών στοιχείων, το ηθικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό, καλλιτεχνικό, τεχνολογικό επίπεδο που χαρακτηρίζουν το σύνολο της δημιουργούσας ανθρωπότητας ή μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε δεδομένη ιστορική στιγμή και γεωγραφική περιφέρεια.

* Ως εγκεφαλική λειτουργία, βεβαίως και όχι ως μεταφυσικό υπόβαθρο.